نويسنده: اردشير كياني




 

تعريف تمركز حواس

تمركز يعني توانايي حفظ توجه و دقت روي موضوعي معين كه با ميل و اراده انتخاب شده است. تمركز حواس به معناي تفكر كامل و صد در صد در مورد يك چيز نيست. چرا كه بعيد است بتوانيم حتي براي 5 ثانيه به طور مداوم فقط نسبت به يك چيز تمركز داشته باشيم و بقيه ي افكارمان را به طور كامل از ذهن خود دور كنيم. بر اين اساس مي توان گفت تمركز حواس يعني به حدّاقل رساندن عوامل حواس پرتي.

اهميت تمركز حواس

انسان براي موفقيت در فعاليت هاي خود نيازمند به تمركز است. اگر قادر باشيم هنگام انجام كاري فقط روي كار خود تمركز كنيم، عملاً موفقيت ما به ميزان چشمگيري افزايش خواهد يافت. مثلاً هنگام ورزش صرفاً روي انجام حركات ورزشي خود و در هنگام مطالعه روي كتاب خود و يا هنگام فعاليت هنري روي فعاليت هنري خود توجه و تمركز كنيم.
مطالعه جدي ترين فعاليتي است كه تمركز در آن نقش اساسي و محوري دارد.
شايد بارها حين مطالعه متوجه شده ايد كه فقط چشمان تان از روي عادت روي كلمات و خطوط مي دود بدون آن كه حواستان به آن باشد. اين موضوع ممكن است شما را خسته و كسل كرده و وقت زيادي از شما گرفته و يا اتفاق افتاده كه گاهي به كلمه اي خيره و در افكار خود غوطه ور شده ايد. اين ها همه نشانه ي پرش ذهن و عدم تمركز است.
شايد شما هم گاهي بعد از امتحان افسوس سؤالاتي را خورده ايد كه با وجود آن كه پاسخ آن ها را مي دانستيد ولي نتوانستيد به آن ها پاسخ دهيد و يا دانش آموزاني هستند كه با داشتن اطلاعات بالا در امتحانات نمراتي را از دست داده اند كه مهم ترين عامل اين گونه مسايل بي دقتي آن ها بوده است،‌ به طور كلي عدم تمركز يكي از رايج ترين مشكلات دانش آموزان و داوطلبان كنكور است.
مطالعات نشان داده است كه تمركز يك امر ذاتي نيست بلكه اكتسابي است كه مي توان با تمرين روز به روز تقويتش كرد. يقيناً با افزايش تمركز مي توانيد در زمان كم تري مطالب بيشتري را مطالعه كنيد و از يادگيري و آرامش بالاتري برخوردار باشيد.

منشأ حواس پرتي

حواس پرتي يا منشأ ذهني و دروني دارد و يا منشأ بيروني و محيطي.
منظور از عوامل ذهني و دروني عواملي هستند كه از افكار ما سرچشمه مي گيرد. مثل يادآوري خاطرات تلخ و شيرين و يا غوطه ور شدن در تخيّلات و يا مواردي مثل احساس درد، رنج، غم و غُصه، نگراني و گرسنگي و تشنگي و يا سردي و گرمي، ترس، خشم و شادي، سردرد و... اين موارد امكان تمركز حواس را از افراد سلب مي كند. منظور از عوامل بيروني مؤثر در حواس پرتي عواملي هستند كه به شرايط محيطي فرد ارتباط دارند. اين موارد عبارتند از: نور شديد يا ضعيف، صداهاي نابهنجار، روشن بودن رسانه هاي صوتي و تصويري، سروصدا و آشفتگي مكان مطالعه.
بايد بدانيم حواس پرتي بيشتر منشأ دروني دارد و بي شك عوامل بيروني آسان تر از عوامل دروني برطرف مي شود.
تحقيقات نشان داده است كه افراد مي توانند بدون توجه به عوامل محيطي مانند سروصداي زياد، شلوغ بودن محيط و حتي هنگام مسافرت، تمركز حواس خود را حفظ كنند. اما نمي توانند در حال گرسنگي، تشنگي شديد، نگراني و ناراحتي و اشتغال فكري و يا ناراحتي جسماني با تمركز مطالعه كنند.

عوامل مؤثر در تمركز حواس

1- ايجاد آمادگي جسماني و رواني

گاهي وجود بيماري هايي از قبيل زخم معده، ميگرن و نظير اين ها باعث از بين رفتن تمركز حواس مي شود. هم چنين نداشتن شرايط رواني مناسب و بي قراري، خستگي، كوتاهي زمان، عدم اعتماد به نفس و اشتغال فكري نسبت به يك موضوع امكان تمركز لازم را از افراد سلب مي كند.
بنابراين براي شروع مطالعه ابتدا بايد از جهات مختلف آمادگي هاي لازم را در خود ايجاد نمود. زيرا كسب حداكثر آمادگي، مقدمه اي براي علاقه مندي به مطالعه و ايجاد تمركز حواس و نهايتاً يادگيري بهتر مي شود.

2- داشتن علاقه و انگيزه

مهم ترين عاملي كه باعث ايجاد تمركز و دقت مي شود علاقه داشتن به آن موضوع است. مثلاً دانش آموزي كه به درس رياضي و يا فيزيك و... علاقه ندارد در هنگام مطالعه ي اين دروس تمركز كم تري دارد ولي اگر به موضوعي علاقه مند باشد مثلاً تماشاي مسابقه ي فوتبال حداكثر توجه و تمركز را به كار مي برد.
بنابراين تا زماني كه فرد تمايل به انجام كاري نداشته باشد برانگيخته نمي شود.

3- تعيين هدف

* هدف زيربناي انجام كار است و به فعاليت هاي انسان جهت و نيرو مي دهد.
* هدف ارزشمند، فرد را به خواستن و طلب كردن وادار مي كند و نيروي لازم را براي فعاليت در وي به وجود مي آورد و سبب پيدايش تمركز در او مي شود.
* سعي كنيد اهدافتان را مشخص كنيد و بدانيد كه اگر هدف مشخصي نداشته باشيد، تمركز و يادگيري دشوار و ناممكن است.
* هدفمندي باعث ايجاد علاقه نسبت به موضوع معين و حداكثر تمركز مي شود مثلاً وقتي شما در حال تماشاي يك مسابقه ي جذاب فوتبال هستيد، شايد اصلاً متوجه ساير محرك ها و سروصداها و عوامل مزاحم اطراف خود نباشيد. در مطالعه نيز اين گونه است، اگر رسيدن به يك رتبه يا موفقيت در يك آزمون را مدّ نظر داشته باشيد ديگر عوامل حواس پرتي نمي توانند شما را از ميدان خارج كنند.
دوستان عزيز، ما بايد بدانيم كه درس خواندن آينده ي ما را مشخص مي كند بايد هميشه در ذهن خود اين جمله را مرور نماييم.« تصميم زيبا، شغل زيبا، زندگي زيبا و آينده اي زيبا » .

4- تعيين زمان مناسب براي مطالعه

يكي از راه هاي برقراري تمركز حواس اين است كه مطالعه در آن ساعت از روز انجام گيرد كه براي فرد مناسبتر باشد. اما تعيين مناسب ترين زمان براي مطالعه به عادات هر فرد بستگي دارد.
برخي افراد عادت دارند تا نيمه شب بيدار بمانند و با استفاده از سكوت و آرامش شبانه با خيالي راحت و آسوده مطالعه كنند. برخي ديگر عادت دارند شب زود بخوابند و صبح زود از خواب بيدار شوند و به مطالعه بپردازند.
به هر حال آن چه اهميت دارد اين است كه شما بايد با توجه به عادات شخصي خود ساعات انرژيك ( مؤٍثر براي فراگيري ) را شناسايي كنيد و دروس مهم را در آن ساعات مطالعه نماييد تا حداكثر تمركز و دقت را هنگام مطالعه دروس مهم ايجاد نماييد.
* مقدار زمان مورد نياز براي يادگيري مطالب هر درس مي بايست با توجه به سطح دشواري آن تعيين گردد. مثلاً ممكن است زماني را كه براي مطالعه ي درس فيزيك در نظر گرفته ايد بيش تر از زماني باشد كه براي درس ادبيات پيش بيني كرده ايد.
* سعي كنيد براي 45-60 دقيقه مطالعه حتماً بين 10 تا 15 دقيقه زمان استراحت در نظر بگيريد.
* نيوتن اعتقاد دارد در ساعات اوليه ي روز( صبح زود ) مطالب بهتر فراگرفته مي شود.

5- تعيين مكان مناسب براي مطالعه

اگر اتاق و يا فضاي معيني براي مطالعه داشته باشيد كم كم ذهنتان عادت مي كند كه به محض رسيدن به آن اتاق آماده ي تمركز حواس و فراگيري شويد. ضمن اين كه ثابت بودن مكان مطالعه و داشتن ميز مطالعه و در دسترس بودن وسايل موردنياز از قبيل كتاب هاي درسي، كمك درسي، كتاب لغت، ميز مطالعه و ساير وسايل موجب تمركز حواس بيشتر و آمادگي ذهني هنگام مطالعه مي شود.

6- مثبت انديشي

داشتن تصور مثبت از خويشتن و اعتماد به خود يكي از عوامل مؤثر در موفقيت بوده و موجب تسهيل يادگيري مي شود.
وقتي مي خواهيد كاري را انجام دهيد از گفتن كلماتي مانند نمي توانم و نمي خواهم كه بار منفي دارند بپرهيزيد و ترس و بدگماني و بي ارادگي را از ذهن خود دور كنيد.
* اعتماد به نفس داشته باشيد و هرگز اجازه ندهيد كه هيجانات و افكار منفي شما را در خود غرق كند و تمركز شما را مختل نمايد. به جاي افكار منفي اين جملات را با خود تكرار كنيد و روي صفحه اي بنويسيد و زير ميز و يا ديوار اتاق خود بچسبانيد « من مي توانم »، « من قادر به انجام اين كار هستم » ، « من بايد اين كار را انجام دهم ». با اين كار تفكر مثبت را در خود پرورش مي دهيد. قوي بودن شما در مشكلات و سختي ها موجب موفقيت و احساس شعف و شادي شما مي شود.
* خودپنداره ي مثبت مهم ترين كمك براي تمركز و يادگيري است. اگر بتوانيم تصورات غلط و منفي را از ذهن خود دور كنيم و احساسات مثبت را جايگزين نماييم به موضوعات درسي علاقه مند مي شويم و اين علاقه شرط اصلي ايجاد تمركز در هنگام مطالعه مي باشد.

7- استفاده از مهارت هاي مطالعه و يادگيري

كاربرد فنون و مهارت هاي مطالعه و يادگيري باعث مي شود مطالعه آسان تر، سريع تر و لذت بخش تر پي گيري شود. اين فنون عبارتند از:
يادداشت برداري، خلاصه كردن، برنامه ريزي كردن، تندخواني، تقويت حافظه و...

تكنيك هايي براي افزايش تمركز و دقت

تقويت تمركز نيز مثل بسياري از مهارت هاي ديگر نياز به تمرين و ممارست دارد. شايد در هنگام شروع تمرين ها ابتدا تغييرات كمي را حس كنيد ولي پس از 4 تا 6 هفته متوجه پيشرفت هاي قابل توجهي مي شويد.

1) تكنيك حواست را جمع كن ( الآن اين جا باش )

اين تكنيك به ظاهر ساده به نظر مي رسد ولي بسيار مؤثر است. وقتي حواستان پرت و ذهن تان سرگردان است مرتب به خودتان هشدار دهيد كه حواست را جمع كن. يا الآن اين جا باش. هنگامي كه افكار مزاحم به سراغ شما مي آيد كم كم با تكنيك « حواست را جمع كن » به حال عادي برمي گرديد.
ممكن است اين عمل را صدها بار در هفته انجام دهيد ولي مطمئن باشيد طي روزهاي آينده قدرت تمركزتان بيشتر مي شود. بنابراين صبور باشيد و منتظر پيشرفت هاي خود در اين زمينه باشيد.

2) تكنيك روش عنكبوتي

اگر تار عنكبوتي را تحريك كنيد، تكان مي خورد و عنكبوت از خود واكنش نشان مي دهد ولي وقتي چندين بار اين عمل را تكرار كنيد خواهيد ديد كه عنكبوت ديگر نسبت به حركت تار هيچ عكس العملي از خود نشان نمي دهد. و متوجه مي شود حشره اي به دام او نيفتاده است. با استفاده از اين روش ذهن خود را پرورش داده و در برابر حواس پرتي تسليم نشويد. با كمك اين روش شما ياد مي گيريد كه نسبت به عوامل مزاحم بي توجه باشيد.
مثلاً وقتي كسي داخل اتاق مي شود يا وقتي در به شدت به هم مي خورد، نبايد به خودتان اجازه دهيد كه حواستان پرت شود. شما باد تمركزتان را براي هدفي كه در ذهن داريد، حفظ كنيد.
و يا به طور مثال در هنگام ارايه يك كنفرانس كلاسي اجازه دهيد كه ديگران جلوي شما حركت كنند، سرفه كند، بدون اين كه به آن ها نگاه كنيد فقط بين خودتان و افراد حاضر در جلسه كنفرانس تونل ارتباطي ويژه اي ايجاد كنيد و بگذاريد ديگران از اين تونل خارج باشند و يا وقتي در كلاس درس هستيد حواستان فقط به دبير باشد، به صورتش نگاه كنيد و از حرف هايي كه مي زند يادداشت برداريد. بگذاريد همه چيز از ذهنتان خارج شود.

3) تكنيك فرصتي براي افكار مزاحم

در طول روز زمان ويژه اي را به فكر كردن درباره ي افكار و مسايلي كه به ذهن شما خطور مي كنند و تمركزتان را به هم مي زنند اختصاص دهيد. وقتي در حال مطالعه و يا انجام كار مشخص هستيد ممكن است افكار مزاحمي به ذهن شما خطور كرده باعث نگراني شما شود.
شما مي توانيد با يادآوري زمان ويژه اي كه براي اين افكار در نظر گرفته ايد اجازه دهيد كه اين افكار موقتاً از ذهن شما خارج شوند. براي اين كار از تكنيك « حواست را جمع كن » نيز مي توانيد استفاده كنيد.
دقت كنيد هدف ناديده گرفتن افكار مزاحم نيست بلكه پيش بيني زماني مناسب براي پرداختن به آن افكار است.

4) تكنيك ثبت عوامل حواس پرتي

ساده ترين روش مقابله با حواس پرتي و ايجاد تمركز، يادداشت كردن افكار و يا مسايلي است كه ذهن شما را مشغول كرده است. پيشنهاد مي شود هنگام مطالعه يك برگ كاغذ كنار خود بگذاريد و هر موضوعي كه ذهنتان را مشغول كرده بر روي آن يادداشت نماييد. با اين عمل بار ذهني شما تخليه شده و آمادگي شما براي مطالعه افزايش مي يابد.
مثلاً اگر يادتان آمد كه بايد كاري را انجام دهيد و يا به كسي تلفن بزنيد و... آن را خلاصه يادداشت كنيد تا نگران فراموش كردن آن نباشد.
منبع مقاله:
كياني، اردشير؛ (1389)، مهارت هاي تحصيلي، تهران، وراي دانش، چاپ پنجم.

/م